Í Brussel er engum íbúum ESB treyst fyrir því að dæma sjálfir, hvað sé satt og ósatt í fjölmiðlaflæðinu. Það á framkvæmdastjórnin sameiginlegt með alræðisstjórnum kommúnista eins og í Norður-Kóreu og Kína. Yfirþjóðleg ákvörðun elítunnar að banna rússneska fjölmiðla sætir gagnrýni fyrir að brjóta gegn þjóðlegum stjórnarskrám, þar á meðal þeirri sænsku.
Það vakti gagnrýni þegar ráðherraráð ESB bannaði miðlun á efni rússnesku fjölmiðlanna RT og Spútnik í mars í ár. Undanfari bannsins voru yfirþjóðlegar ráðstafanir til að hindra, að íbúar ESB hefðu aðgang að þessum miðlum. Aðeins var leyfð sú mynd af stríðinu, sem úkraínskir fjölmiðlar – studdir af Vesturlöndum, sýndu. Fáir halda því fram, að sú mynd sýni atburði á hlutlausan hátt.
Í Brussel var stuðningur þjóðstjórna aðildarríkjanna og svæðisbundinna Internetfyrirtækja tryggður til að loka fyrir enskumælandi rússneska fjölmiðla, sem gætu gefið öðruvísi mynd af stríðinu í Úkraínu. Var vísað til þess að rússnesku fjölmiðlarnir væru hlutdrægir fyrir eigin hag.
Ráðherraráðið í Brussel, sem tók ákvörðunina, getur sjálft lesið, heyrt og séð RT og Spútnik en telur hins vegar ekki, að hinn almenni borgari ESB hafi sömu hæfileika til að greina á milli staðreynda og áróðurs eins og ráðherrarnir telja sig sjálfir hafa. Alla vega ekki ef áróðurinn kemur frá Rússlandi heldur aðeins, þegar hann kemur frá hinni hliðinni.
Fyrir þá sem eru kunnugir tækninni, þá finnast leiðir til að sniðganga ritskoðunina, rétt eins og andófsmenn í Norður-Kóreu og Kína gera. En eins og þau lönd gera, þá geta yfirvöld í Evrópu á sama hátt refsað þeim harðlega, sem finna leiðir framhjá ritskoðun yfirvalda. Yfirþjóðleg ritskoðun og bannið sem ráðherraráðið boðaði gegn dreifingum á fréttum rússneskra fjölmiðla hlutu blessun ESB-dómstólsins í júlí s.l.
Brýtur í bága við stjórnarskrár aðildarríkjanna
Gagnrýnendur telja, að elítan í Brussel vaði á skítugum skónum yfir lén, þar sem engin yfirþjóðleg lögsaga gildir. Gagnrýnendur halda því fram, að engin tilskipun ESB veiti ESB rétt til að sniðganga stjórnarskrárbundin mannréttindi meðborgara aðildarríkjanna svo sem tjáningar-, skoðana- og fjölmiðlafrelsi. Þessi borgaralegu réttindi og einstaklingsfrelsi eru hornsteinar sérhvers lýðræðissamfélags.
Einn þeirra, sem tekur til máls eftir að ESB-dómstóllinn lagði blessun sína á alræðisákvörðun ESB, er sænski óháði blaðamaðurinn Staffan Dahllöf, sem einnig starfar í Danmörku. Í umræðugrein í Svenska Dagbladet umorðar hann fræga framtíðarsýn George Orwells 1984 út frá því, sem valdaklíkan í Brussel segir um ákvörðun sína.
„Skoðanaeftirlit er frelsi. Að banna hættulega ræðumenn er lýðræði. Tjáningarfrelsi rýmir ekki fjandsamlegan áróður.“
Þannig er, að sögn Dahllöf hægt að draga saman niðurstöðu ESB-dómstólsins um hvers vegna venjulegt fólk í ESB á ekki að fá aðgang að því, sem rússneskir fjölmiðlar segja frá og hvers vegna þeir sem brjóta gegn þessu eigi að sæta refsingu.
Í ESB-dómstólnum, sem samþykkti ritskoðunina, sitja meðal annars dómarar frá Svíþjóð og Danmörku. Svíþjóð hefur fram að þessu beinlínis sagt, að ríkinu sé bannað að hindra fjölmiðlafrelsi og í ritfrelsið er einnig stjórnarskrárvarið í Danmörku. Bæði sænski og danski dómararnir studdu hins vegar ritskoðunarákvörðun ESB-dómstólsins.
Allir 15 dómararnir stóðu að ákvörðun dómstólsins en margir þeirra koma frá ESB-löndum með svipaðan grundvöll fjölmiðlafrelsis og Svíþjóð og Danmörk eru með. Hér hafa menn valið að loka augunum fyrir því, hvað stjórnarskrár einstakra ríkja segja og líta einungis til þess, sem segir í ESB-lögum, sem engan vegin eru eins skýrt orðuð varðandi prentfrelsið og lög margra aðildarríkjanna.
Skilgreinir fjölmiðlafrelsi á sama hátt og Fidel Castro
Evrópudómstóllinn telur, að með því að dómstóllinn hafi ekki bannað RT og Spútnik að framleiða fjölmiðlaefni, þá sé frelsi þeirra samkvæmt lögum ESB ekki takmarkað. Þeir mega bara ekki birta það efni, sem þeir framleiða. Þegar kommúnistar Fidels Castro tóku völdin á Kúbu í valdaráni ár 1959 var svipuð ákvörðun tekin: fjölmiðlum stjórnarandstöðunnar, sem ekki voru undir stjórn ríkisins, var leyft að starfa áfram – en þeir fengu ekki að kaupa dagblaðapappír og gátu því ekki birt eða dreift fréttum.
Dahllöf furðar sig á því, að ákvörðun sem felur í sér svo víðtækar alræðistakmarkanir á grundvallarfrelsi og réttindum borgaranna hafi verið mætt með slíkri þögn og raun ber vitni í Svíþjóð og fleiri löndum. Ein tilgátan er sú, að margir þori ekki að mótmæla af ótta við að vera stimplaðir Rússlandsvinir, en slík ásökun var mikið notuð í sænsku kosningabaráttunni til að gera pólitíska andstæðinga tortryggilega.
Hlutdræg blaðamennska nýtur einnig stjórnarskrárverndunar
Í grein sinni segir Dahllöf að „innrás Rússa í Úkraínu er brot á alþjóðalögum, stríð sem stríðir gegn stofnsáttmála Sameinuðu þjóðanna og gróft brot á fullveldi Úkraínu.“ Hann segir einnig, að „RT og Spútnik séu ríkisstýrðir fjölmiðlar með dagskrá og skilaboð mótuð af þeim sem eru við völd í Moskvu.“
En það er ekkert í grundvallarlögum um fjölmiðlafrelsi Svíþjóðar og margra annarra landa sem bannar hlutdræga blaðamennsku. Langflestir fjölmiðlar á Vesturlöndum stunda slíka blaðamennsku og í Svíþjóð státa jafnvel leiðandi fjölmiðlar eins og Dagens Nyheter sig af því, að þeir stundi nákvæmlega slíka blaðamennsku.
Svíþjóð rekur einnig ríkisstýrða, skattskyldugreidda fjölmiðla bæði sjónvarp og útvarp. Algeng skoðun neytenda er að fréttaflutningur í þessum fjölmiðlum sé greinilega stjórnmálalega hlutdrægur, þó ekki á jafn öflugan hátt og í Rússlandi.
Ríkið tekur sér einkarétt til að ákveða hvers konar blaðamennska er leyfileg
Mál-, skoðana- og prentfrelsi er ekki til staðar til að vernda það sem sagt er, hugsað og sagt frá í fjölmiðlum, sem allir eru sammála. Frelsið er til að tryggja að allar raddir heyrist, jafnvel þær sem eru umdeildar.
Fyrir utan umræðuna um réttinn að fá aðgang að afstöðu beggja aðila í Úkraínustríðinu, er, að sögn Dahllöf, stærra og meira grundvallarvandamál til staðar. Nefnilega – að ríkið „gefi sjálfu sér rétt til að skilgreina hvað sé ásættanleg blaðamennska.“ Ef ríkið gerir það í einu tilviki getur það einnig gert það í öðrum tilvikum og það verður auðvelt að renna niður hallandi brekku.
Evrópudómstóllinn tjáir sig í niðurstöðunni á þann veg, að þessar takmarkanir á lýðræðislegu frelsi og mannréttindum eigi ekki að túlka sem slíkar heldur þvert á móti sé ritskoðunin tákn um að „standa vörð um lýðræði og frelsi.“ Skrifað er að nauðsynlegt sé að stöðva og refsa fyrir „allt tjáningarform“ sem valdamenn telja að megi rekja til „haturs, umburðarleysis og ofbeldis.“
Þar sem RT og Spútnik réttlæta ofbeldi rússneska hersins í Úkraínu sé því nauðsynlegt að loka fyrir þessa fjölmiðla. Reglan um hvaða hernaðarofbeldi orsakar ritskoðunaraðgerðir byggist þannig á því, hvaða ofbeldi valdhöfunum í Brussel mislíkar eða líkar við.
Í niðurstöðum Evrópudómstólsins er sagt, að réttur fjölmiðla og blaðamanna til blaða- og fréttamennsku sé enn verndaður ef fréttamennskan getur talist vera í þágu almannahagsmuna (samkvæmt mati Brussel) og fréttamennskan sé gerð í góðri trú (samkvæmt mati Brussel) eða á grundvelli réttra staðreynda og í samræmi við góða blaðamannasiði og meginreglur um ábyrga blaðamennsku (samkvæmt mati Brussel).
Refsivert að sniðganga ritskoðunina
Jafnframt kemur fram í dómsniðurstöðunni, að það teljist hluti af lögum ESB að ritskoða fjölmiðla og blaðamenn sem ekki uppfylla þessi skilyrði, burtséð frá því hvort það brjóti í bága við stjórnarskrá aðildarríkjanna eða ekki. Það sem Brussel telur „áróður og herferðir falsupplýsinga“ af stjórnmála- eða hernaðarandstæðingum verður að vera hægt að ritskoða til að „ná þeim markmiðum“ sem Brussel setur á hverjum tíma.
Sömu rök eru notuð í næsta skrefi til að banna ESB-borgurum að miðla upplýsingum frá bönnuðum fjölmiðlum. Í þeim hluta er ákvörðun dómsstólsins þannig úr garði gerð, að því er lýst sem glæpsamlegu að reyna að komast framhjá tálmunum Brussel með þeim hætti, sem sumir gera í dag til dæmis VPN-þjónustu (breytt IP-tölvutala).
Með því að nota fyrirmyndir frá sömu alræðisstjórnum og Brussel-elítan þykist vera hugmyndafræðilega andvíg, þá réttlæta Brussel og Evrópudómstóllinn ritskoðunina með því, að fréttaflutningur rússneskra fjölmiðla „sé ógn við allsherjarreglu ESB.“
Afnám hefðbundins lýðræðis og engin opinber umræða um málið
Dahllöf bendir á að tjáningarfrelsi sé ekki algjört og að það kunni að vera réttlætanlegt með ákveðnum takmörkunum af því tagi, sem við eigum að venjast, hvað varðar til dæmis hótanir, rógburð og hvatningu til ofbeldis. En það sem er að gerast núna er mun víðtækara. Að hluta til verða sameiginleg afskipti ríkisins gerð fyrirfram í stað þess að fylgja í kjölfar niðurstöðu dómstóla eins og tíðkast hefur.
Þetta telur Dahllöf stangast á við bæði sænsku stjórnarskrána og viðtekin lýðræðisleg gildi. Það vekur upp spurningar um yfirþjóðlegt vald í Brussel af því tagi, sem áður mátti spyrja um annars konar alræðisstjórnarfar.
Dahllöf lýkur máli sínu:
„Þetta afnám klassíska frelsis frjálshyggjunnar gerist án opinberrar umræðu. Lögfræðingum, stjórnmálafræðingum, fjölmiðlum, fjölmiðlasamtökum og að sjálfsögðu áhugafólki um stjórnmál almennt hefur verið haldið í myrkri um það, sem nú reynast vera gildandi lög ESB: að stjórnarskrárbundið bann við ritskoðun var fellt úr gildi af 27 utanríkisráðherrum 1. mars síðastliðinn og staðfest af 15 dómurum í Lúxemborg þann 27. júlí. Finnst einhverjum að sýna þurfi ábyrgð?“